در لغت "Alienation" یعنی جدائی چیزی از چیز دیگر. در اصطلاح "از خود بیگانگی" عبارت است از: چیزی که انسان آن را خلق کرده یا جزء خصایص انسان است به طریقی از او دور شود، در این حالت با موقعیتی روبرو هستیم که آن را می­توان بیگانگی نامید.[1] به‌عبارت دیگر؛ از هم گسیختگی بستگی‌های متقابل طبیعی میان مردم و نیز بین مردم و آنچه که تولید می­کنند. این مفهوم جایگاه اساسی در نظریه کارل مارکس دارد، در تئوری مارکس "از خود بیگانگی" برای این رخ می­دهد که سرمایه­داری نظام طبقاتی دوگانه­ای را به ارمغان آورده که در آن، شماری از سرمایه­داران مالکیت فراگرد تولید، فرآورده­های ­تولیدی و زمان کار کسانی را که برای آن‌ها کار می­کنند، به‌دست دارند. در جامعه سرمایه­داری، انسان‌ها به‌جای آنکه به‌گونه طبیعی برای خودشان تولید کنند، به‌صورت غیرطبیعی برای گروه کوچکی از سرمایه­داران تولید می­کنند.[2] بنابراین از خود بیگانگی فرایندی است که به‌واسطه آن اعضای طبقه کارگر خود را چیزی بیش از کالایی در مجموعه کلی اشیاء نمی­بینند.[3]
 
تاریخچه از خودبیگانگی
اندیشه­های ژاک روسو (Jean Jacques Rousseau: 1712-1778) در رساله­ای درباره نابرابری، نخستین سرچشمه مفهوم از خود بیگانگی می­باشد. تصویر زنده­ای که او از خوبی طبیعی انسان و فاسد شدنش توسط جامعه به تصویر کشیده است، تأکید او بر برابری­ای که طبیعت در میان انسان­ها برقرار کرده است و آن نابرابری­ای که انسان­ها ایجاد کرده­اند و وحشتی که او از تأثیر تباه­کننده جامعه بر طبیعت بشری داشت، همگی اینها در مورد وضع نابه‌سامان انسان باعث برانگیختن نظرهای انتقادی شده بود.[4]
کارل مارکس (Karl Heinrich Marx: 1818-1883)، نیز نخستین‌بار در خلال مطالعاتش در مورد آراء هگل به این عقیده برخورد کرده بود. به‌طور خاص، مارکس تحت تأثیر نقد فوئرباخ از عقاید دینی هگل قرار گرفته بود. به نظر فوئرباخ، دین خصایص و قدرت‌های ویژه­ای مانند بخشندگی و ترحم و دانش و قدرت خلق کردن را به موجودی برتر، یعنی خدا نسبت می­دهد. در حقیقت، فوئرباخ معتقد بود که این خصلت‌ها کمال خصایص و قدرت‌های خود انسان است، خصایصی که از انسان جدا شده و از او بیگانه شده و به خدایی افسانه­ای نسبت داده شده است. به نظر مارکس فرآیند بیگانگی مشابهی در قلمرو کار انسان در نظام سرمایه­داری به وقوع می­پیوندد.[5]
 
مفهوم از خود بیگانگی در اندیشه مارکس
مارکس تاریخ نوع بشر را جنبه­ای دوگانه می­داند، یعنی از یک‌سو، تاریخ، نظارت انسان بر طبیعت است و از سوی دیگر، تاریخ، از خود بیگانگی هرچه بیشتر انسان است؛ در نتیجه از خود بیگانگی به وضعی اطلاق می­شود که در آن، انسان­ها تحت چیرگی نیروهای خودآفریده­شان قرار می­گیرند و این نیروها به‌عنوان قدرت­های بیگانه در برابرشان می­ایستند. این مفهوم در کانون نوشته­های نخستین مارکس، جای دارد و در نوشته­های بعدی­اش نیز البته دیگر نه به‌عنوان یک قضیه فلسفی بلکه به‌عنوان یک پدیده اجتماعی، همچنان جای مهمی را به‌خود اختصاص می­دهد. به عقیده مارکس، همه نهادهای عمده جامعه سرمایه­داری، از دین و دولت گرفته تا اقتصاد سیاسی، دچار از خود بیگانگی‌اند. این جنبه­های از خود بیگانگی، وابسته به یکدیگرند.[6]
مارکس فرایند از خود بیگانگی را این‌گونه توضیح می­دهد: هرچه کارگر ثروت بیشتری تولید می­کند و محصولاتش از لحاظ قدرت و مقدار بیشتر می­شود، فقیرتر می­گردد. هرچه کارگر کالای بیشتری می­آفریند، خود به کالای ارزان­تری تبدیل می­شود. به این معنا که محصول کار، در مقابل کارگر به‌عنوان چیزی بیگانه و قدرتی مستقل از تولیدکننده قد علم می­کند. محصول کار، کاری است که در شیئی تجسم یافته، یعنی به ماده­ای تبدیل شده است. این، نتیجۀ "عینیت یافتن کار" است. عینیت یافتن، به‌صورت از دست دادن شیء، بندگی در برابر آن و تصاحب محصول به شکل جدایی یا بیگانگی با محصول پدیدار می­گردد.[7] عینیت یافتن به‌عنوان از دست دادن شیء تا آن حد است که از کارگر اشیایی ربوده می­شود که نه‌تنها برای زندگی‌اش بلکه برای کارش ضروری است. در حقیقت خود کار به شیء تبدیل می­شود که کارگر تنها با تلاش و یا وقفه­های بسیار نامنظم می­تواند آن را به‌دست آورد. تصاحب شیء به شکل بیگانگی با آن، تا آن حد است که کارگر هرچه بیشتر اشیا تولید می­کند، کمتر صاحب آن می­شود و بیشتر زیر نفوذ محصول خود یعنی سرمایه قرار می­گیرد. تمام این پیامدها از این واقعیت ریشه می­گیرد که رابطه کارگر با محصول کار خویش، رابطه­ با شیء بیگانه است، بر اساس این پیش‌فرض، هرچه کارگر از خود بیشتر در کار مایه گذارد، جهان بیگانه­ اشیایی که می­آفریند بر خودش و ضد خودش قدرتمندتر می‌گردد، و زندگی درونی­اش تهی­تر می‌گردد و اشیای کمتری از آنِ او می­شوند.[8]
 
مراحل و انواع بیگانگی کارگران در فرایند کار
به نظر مارکس جامعه­ سرمایه­داری به دلیل ماهیت ساختاری­اش، چهار شکل کلی از بیگانگی را در کارگران ایجاد می­کند، که همه آن‌ها در قلمرو کار می­توانند یافت شوند:
1) بیگانگی از محصول کار؛ کارگران از کالاهایی که تولید می­کنند بیگانه می­شوند. محصول کار کارگران، نه به خودشان، که به سرمایه­داران تعلق دارند و ایشان هر­کاری بخواهند با آن‌ها می­کنند. یعنی سرمایه­داران برای دستیابی به سود، این محصولات را به فروش می­رسانند. کالایی که کارگران تولید می­کنند از آنان بیگانه می­شود. آنان محصول تولیدی‌شان را دریافت نمی­کنند، بلکه در عوض دستمزد می­گیرند. [9]
 
2) بیگانگی از فرایند تولید؛ کارگران در نظام سرمایه­داری از فرایند تولید بیگانه­اند. آنان فعالانه در تولید شرکت نمی­کنند. به‌عبارت دیگر، آنان برای رفع نیازهای خود کار نمی­کنند، بلکه برای سرمایه­دار کار می­کنند. از این‌رو کار یکنواخت و ملال­آور کارگران، که آنان را ارضا نمی­کند و جز خستگی نتیجه­ای برایشان به همراه نمی­آورد، از عوامل بیگانگی آنان است.[10] کار برای کارگر امر بیرونی می­شود، یعنی جرئی از طبیعت او به‌شمار نمی­آید؛ در نتیجه او خود را با کار راضی نمی­بیند، بلکه خود را نفی می­کند. کار برای او اجباری است، فقط ابزاری برای تأمین نیازهای دیگر است.[11]
 
3) بیگانگی از خود؛ از آنجا که کارگران از فعالیت تولیدی و از کالای تولیدشده بیگانه می­شوند، از خود نیز بیگانه می­شوند. کارگران به‌دلیل تخصصی شدن کارها نمی­توانند مهارت­های خود را به‌طور کامل افزایش دهند. نتیجه این امر توده­ای از کارگران از خود بیگانه است، چرا که افراد منفرد، امکان اظهار کامل نظرات­شان را ندارند.[12] وجود نوعی آدمی، ویژگی معنوی او را، به وجودی بیگانه و به ابزاری در خدمت حیات فردی­اش تبدیل می­سازد و بدین­سان آدمی را از کالبد خود و نیز از طبیعت خارجی و ذات معنوی او یعنی وجود انسانی­اش بیگانه می­سازد.[13]
 
4) بیگانگی از دیگران؛ کارگران در نهایت، از همکاران خود و اجتماع بشری، یعنی از نوع انسان، نیز بیگانه می­شوند. فرض مارکس این بود که انسان اساساً برای دستیابی به آنچه که در طبیعت برای بقایش لازم است، خواهان و محتاج همکاری با دیگران است، در نظام سرمایه­داری، این همکاری مختل می­شود و در واقع، کارگران خود را جدا از دیگران، یا بدتر از آن، در رقابت با یکدیگر می­بینند. انزوا و رقابت در کارگران، در نظام سرمایه­داری موجب می­شود آنان از سایر کارگران بیگانه شوند.[14] کار بیگانه شده، با بیگانه ساختن آدمی از طبیعت و از خود یعنی از کارکردهای عملی و فعالیت حیاتی­اش،نوع انسان را از آدمی بیگانه می­سازد.[15]
به‌طور خلاصه مارکس معتقد بود اقتصاد سیاسی با نادیده گرفتن رابطه مستقیم میان کارگر و محصولاتش، بیگانگی ذاتی در سرشت کار را پنهان می­کند.[16] نظام سرمایه­داری بشر را از بالفعل کردن تمام قابلیت­های بالقوه خود و جامعه را از اعضایش بیگانه می­سازد. در این میان کمونیسم، نظامی است که پیوند غریزی انسان‌ها با یکدیگر را، که نظام سرمایه­داری آن را از میان برداشته است، مجدداً برقرار می­کند.

[1]. گرب، ادوارد جامعه‌شناسی؛ نابرابری اجتماعی، محمد سیاهپوش و احمدرضا غروی‌زاد، تهران، معاصر، 1381، چاپ دوم، ص37.
[2]. ریتزر، جورج؛ نظریه­های جامعه‌شناسی در دوران معاصر، محسن ثلاثی، تهران، علمی، چاپ ششم، 1381، ص30.
[3]. کوهن، الوین استنفورد؛ تئوری‌های انقلاب، علیرضا طیب، تهران، قومس، 1381، چاپ سوم، ص105.
[4]. کوزر، لوئیس؛ زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی، محسن ثلاثی، تهران، علمی، 1380، چاپ نهم، ص110.
[5]. گرب، ادواردج؛ پیشین، ص37.
[6]. کوزر، لوئیس؛ پیشین، ص84.
[7]. مارکس، کارل؛ دست‌نوشته­های اقتصادی و فلسفی 1844، حسن مرتضوی، تهران، آگه، 1382، چاپ سوم، ص125.
[8]. همان، ص126.
[9]. دیلینی، تیم؛ نظریه­های کلاسیک جامعه­شناسی، بهرنگ صدیقی و وحید طلوعی، تهران، نی، 1388، چاپ دوم، ص118.
[10]. همان.
[11]. کوزر، لوئیس و روزنبرگ، برنارد؛ نظریه­های بنیادی جامعه­شناختی، فرهنگ و ارشاد، تهران، نی، 1383، چاپ دوم، ص404.
[12]. دیلینی، تیم؛ پیشین، ص119.
[13]. مارکس، کارل؛ پیشین، ص134.
[14]. دیلینی، تیم؛ پیشین، ص119.
[15]. مارکس، کارل؛ پیشین، ص133.
[16]. همان، ص128.