نسبت (Proportion) در لغت به‌معنای سهم است و در اصطلاح کمیت نسبی یک عدد را به عدد دیگر نشان می­دهد.[1] نسبت جنسی (Sex Rashio)، نیز یک اصطلاح جمعیت‌شناسی است که، عبارت است از تعداد مرد در برابر هر صد نفر زن، که برحسب سن و گروه‌های سنّی محاسبه می­شود:
 

نسبت جنسی در بدو تولد
نسبت موالید پسر به موالید دختر نسبت جنسی در بدو تولد نامیده می­شود:[2]

جمعیت از افراد جنس مرد و جنس زن تشکیل می­شود. معمولا در هنگام تولد، نسبت موالید پسر به دختر مساوی 05/1 است. به این عبارت که در مقابل 100 تولد دختر، 105 تولد پسر وقوع می­یابد. لیکن نسبت موالید دو جنس همیشه مساوی 05/1 نیست و تفاوت‌هایی در زمان و مکان از این لحاظ به چشم می­خورد.
  
ضریب تأنیث یا نسبت دخترزایی
این شاخص از تقسیم موالید دختر بر تعداد کل موالید (دختر و پسر) به‌دست می­آید؛ به‌بیان دیگر:

 
به‌جهت اینکه در بدو تولد، در مقابل هر 100 نفر نوزاد دختر، 105 نفر نوزاد پسر به‌دنیا می‌آید؛ بنابراین می­توانیم احتمال دخترزایی یا ضریب تأنیث را این‌چنین محاسبه نماییم:‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌[3]
از نسبت دخترزایی که یک ضریب ثابت است در محاسبات مربوط به باروری و به‌ویژه در محاسبه نرخ خالص و ناخالص تجدید نسل استفاده می‌نماییم.[4]

 
نسبت پسرزایی
نسبت پسرزایی برابر خواهد بود با:

 
جمع این دو نسبت با توجه به قانون آمار (جمع دو احتمال متضاد برابر واحد می­باشد) مساوی یک خواهد بود یعنی:[5]                         
 

نسبت جنسی ویژه
نسبت جنسی را می‌توان جداگانه برای سنین و یا گروه‌های سنی مختلف محاسبه نمود که در این حالت موسوم به نسبت­های جنسی ویژه می­شوند.[6]
به این ترتیب که تعداد افراد مرد هر سن را به تعداد زنان همان سن یا گروه سنی تقسیم می­نمایند. به این ترتیب نسبت جنسی کل جمعیّت مساوی حاصل تقسیم کل مردان به کل زنان جمعیت است.‌[7]
 
علل تغییر نسبت جنسی
بسیار جالب توجه است که تغییرات نسبت جنسی از هنگام تولد تا سنین آخر بررسی و عوامل مؤثر بر آن شناسایی شود. چون آگاهی بر این عوامل جمعیت‌شناس را یاری می­کند که در تحلیل و بررسی کاهش یا افزایش نسبت جنسی یک منطقه و یا حتی در سنین مختلف، نگرشی جامع و دقیق داشته باشند.
با توجه به آنکه هنگام تولد، تعداد معینی پسر در مقابل 100 دختر به‌دنیا می‌آید (105) لذا تأثیر باروری زنان تا حدود زیادی در این مورد منتفی است. یعنی نمی­توان گفت که در یک منطقه، نسبت جنسی به هنگام تولد به 100 یا 110 می‌رسد چراکه گفتیم این نسبت در مناطق مختلف و حتی کشورهای گوناگون به حدود 105 بالغ می‌شود. پس عوامل مهم دیگر را باید در این خصوص دخیل دانست.[8]
بیش از هر عامل دیگری معمولا مرگ‌ومیر تأثیرات تعیین‌کننده­ای بر روی شاخص نسبت جنسی دارد. مطالعات مختلف نشان داده است که در شرایط مساوی بنا به علل زیست‌شناختی و ... مقاومت زنان در مقابل بیماری‌ها و شداید زندگی بیشتر از مردان است. به‌همین دلیل طول عمر آن‌ها نیز به‌طور متوسط بیشتر از مردان است. در تحلیل این وضعیت می‌توان گفت که سطح بهداشت، نوع اشتغال و چگونگی باروری زنان از عوامل مهم در تغییرات مربوط به نسبت جنسی در جمعیت‌های بسته (جمعیّت‌های برکنار از مهاجرت) است. در سطوح بهداشت و طول عمر بالاتر، که معمولا با سطح باروری پایین‌تری نیز همراه است، احتمال بقای زنان و درنتیجه نسبت جنسی با بالا رفتن سن رو به کاهش می‌گذارد. در مقابل، در جمعیت‌هایی که باروری آن‌ها قوی‌تر و سطح بهداشت و طول عمر پایین‌تر باشد مرگ‌ومیرهای شدید دوران زایمان باعث کاهش تعداد زنان و درنتیجه افزایش نسبت جنسی می­شوند.[9]
جنگ­های بزرگ معمولا نسبت جنسی را به‌علت مرگ‌ومیر بیشتر و قابل ملاحظه مردان، پایین می­آورد. همین‌طور جمعیت‌هایی که مردان سهم بیشتری از مهاجرین را به‌خود اختصاص می­دهند از نسبت جنسی بالاتری برخوردارند.[10] تأثیر جنگ­های بزرگ، بر نسبت جنسی نسل صدمه‌خورده را می­توان طی دهه‌های بعد مشاهده نمود. به‌‌‌عنوان مثال، در آلمان غربی بر مبنای سرشماری سال 1946 نسبت جنسی در گروه سنی 39-20 ساله معادل 63 مرد در مقابل 100 زن بوده است.[11]
 
نسبت جنسی در کشورهای جهان سوم
بنا به‌گفته صمد کلانتری، نسبت جنسی در برخی از کشورهای جهان سوم حکایت از برتری عددی مردان در برابر زنان می­نمایند. از نظر او، هرچند علل فزونی شمار مردان بر تعداد زنان را به‌طور قطعی و علمی نمی­توان تفسیر نمود، ولی با این وجود، نکات زیر را در این زمینه می­توان لحاظ کرد:
1) اولین موضوعی که به‌طور طبیعی به‌نظر می­آید، این است که صحت و درستی ارقام و آمارهای موجود این قبیل کشورها را مورد شک و تردید قرار دهیم. زیرا در ممالکی که تعداد بی‌سوادان، رقم قابل ملاحظه‌ای را نشان می­دهد و میزان روستانشینی نیز در سطحی بالاست، آمارهای مربوط به پدیده­های جمعیتی، کنترل­ناپذیر بوده و در پاره­ای موارد مقرون به حقیقت نمی­باشد.
2) در کشورهای فقیر که با مسئله گرسنگی مزمن، بی‌سوادی، بهداشت نامناسب و بسیاری از مشکلات دیگر مواجه‌اند، میزان مرگ‌ومیر زنان مخصوصاً در هنگام زایمان قابل ملاحظه است.
3) برخی عقیده دارند، تولد دختر یا پسر، جنبه موروثی دارد. بعضی نیز بر این باورند که اختلاف سنّی زیاد بین زن و شوهر، موجب بالا رفتن تعداد نوزادان پسر می­گردد. یعنی هراندازه اختلاف سنی زن و شوهر زیاد باشد، نسبت پسرزایی به‌میزان قابل ملاحظه­ای بالا خواهد رفت.[12]
 

[1] . کلانتری، صمد؛ روش­های مقدماتی تحلیل جمعیت، تهران، مانی، 1375، ص36.
[2] . همان، ص24.
[3] . کلانتری، صمد؛ مبانی جمعیت‌شناسی، چاپ اول، تهران، مانی، 1375، ص25.
[4] . همان، ص25.
[5] . همان.
[6] . کاظمی‌پور، شهلا؛ روشهای مقدماتی تحلیل جمعیت، تهران، دانشگاه پیام نور، 1371، ص13.
[7] . امانی، مهدی؛ مبانی جمعیت‌شناسی،چاپ دوم، تهران، پیام، 1367، ص10.
[8]. تمنا، سعید؛ مبانی جمعیت‌شناسی، تهران، دانشگاه پیام نور، 1380، ص100.
[9]. همان، ص101.
[10]. کاظمی‌پور، شهلا؛ پیشین، ص13.
[11]. همان، ص14.
[12] . کلانتری، صمد؛ مبانی جمعیت‌شناسی، ص27.