نظریه های جامعه شناسی

گروه، مترادف Groupe در زبان فرانسه است كه خود از واژه ایتالیایی Grouppo به معنای گره، حلقه، عقده و بسته آمده است و ظاهراً به مجموعه‌ افراد و اشیای گردآمده در یك محله گفته می‌شود. در زبان فارسی، گروه دارای مفاهیم: دسته، جمع، فرقه، جمعیت و مجموعه‌ای از اشخاص است و درباره حیوانات و اشیاء واقع و مستقر در یك محل، موضع، موقع و...نیز اطلاق می‌گردد».[1] جامعه‌شناسان درباره تعریف مفهوم گروه توافق ندارند به هر حال شاید پذیرفته‌ترین تعریف گروه را بتوان به صورت زیر ارائه کرد: «گروه مرکب از تعدادی از انسانهاست که با یکدیگر روابط متقابل داشته، از عضویت خود در یک جمع(که اعضای آن از یکدیگر انتظار اعمال و رفتار مشترکی دارند)، آگاهند».[2] گروه اجتماعی عبارت از تجمع دو یا عده‌ای افراد است که بیشتر بوسیله نیروی پیوندبخش(وجه شبه) با یکدیگر ارتباط دارند و میان آنها کنش متقابل اجتماعی برقرار است. انسانها دائما با یکدیگر در ارتباطند و این ارتباط به اشکال گوناگونی مانند زن و شوهر، خانواده، جمع دوستان، همسایگان، باشگاههای ورزشی و تشکیلات متعدد متجلی می‌شود. این ارتباطات به هر شکلی که ظاهر شود گروهی را تشکیل می‌دهد كه شامل افرادی با تجربیات، وابستگی‌ها و خواسته‌های مشترك است. «به زبان ساده‌تر، افراد در عین حال كه فردیت خود را حفظ می‌كنند، به عنوان عضو یك گروه، خود را "ما" نیز می‌خوانند. مفهوم "ما" نشان می‌دهد كه فرد خود را متعلق به یك گروه می‌داند».[3]

 

برای واضح‌تر شدن مفهوم گروه اجتماعی باید آن را با پدیده اجتماعی مشابه‌ای که از آن تحت عناوین «شبه گروه»، «گروه اتفاقی» یا گروه بی‌شکل نام می‌برند متمایز کرد. در شبه گروه تعداد و دارا بودن لااقل یک خصوصیت مشترک مطرح است و به هیچ عنوان وجود ارتباط و پیوند رسمی یا غیر رسمی بین افراد مطرح نیست. شبه گروه به 4 دسته تقسیم می‌شود: دسته، تجمع(جماعت)، انبوه خلق و عامه(حضار). هرگونه اجتماع طبیعی مردم در کنار هم را "تجمع" می‌گویند؛ مانند مسافرین هواپیما یا اتوبوس. تجمع ممکن است بعد از مدتی به گروه تبدیل شود. "دسته" تعدادی از افرادی هستند که صرفا یک ویژگی مشترک دارند مانند دسته‌ای از افراد بلندقد یا افراد متولد یک سال مشخص که به آنها راه هم گفته می‌شود. انبوه خلق(Crowd)، اصطلاحی که توسط گوستاولوبون مطرح شده و از مشخصات آن وجود احساسات و هیجانات آنی، نداشتن تشکل و سازمان منسجم، ناپایداری روابط به دلیل احساسی بودن، نداشتن طرح قبلی و ... است. عامه مردم یا حضارPublic)) مفهومی است که نسبت به انبوه خلق نزدیکی و شباهت بیشتری با گروه دارد. وسعت آن از انبوه خلق بیشتر است. تشکیل عامه مردم اتفاقی نبوده و با تصمیم و طرح قبلی است افراد زمینه عاطفی مشترک دارند فرصت تلقین‌پذیری در حضار کمتر از انبوه خلق است.

 

چارلز هورتون كولی(1929-1864) گروههای اجتماعی را به گروههای نخستین و دومین تقسیم می‌كند. وی اصطلاح گروه نخستین را برای توصیف گروههایی چون خانواده، دوستان، همسایه و همسالان به كار برد. «ویژگیهای گروه‌های نخستین عبارتند از:

1. تعداد اندك اعضا، داشتن روابط مستقیم و نسبتاً دیرپا با یكدیگر؛

2. وجود احساسات صمیمی و وفاداری و مناسبات عاطفی؛

3. داشتن روابط دوستانه به خاطر خود روابط، نه به خاطر بهره‌گیری از آن؛

4. وجود همكاری نزدیك و صمیمانه اعضا نسبت به یكدیگر».[4]

گروههای دومین نیز گروههایی رسمی هستند كه در آن، روابط افراد، كمتر از گروههای نخستین، متكی بر احساسات و عواطف است. ویژگی‌های گروه دومین عبارتند از:

1. از حجم و وسعت گسترده‌تری در مقایسه با گروههای نخستین برخوردارند.

2. تماسهای چهره یا مستقیم بین اعضا كمتر دیده می‌شود یا اصلاً رواج ندارد.

3. روابط بین اعضا نه طبیعی است نه خود به خودی بلكه تابع ضوابط خاصی است و روابط آنها رسمی است كمتر صمیمیت دارند.[5]

گروههای اختیاری و غیر اختیاری، تقسیم‌بندی دیگری از گروه‌های اجتماعی است. در برخی موارد فرد گروهی را انتخاب می‌كند كه شخصاً به عضویت در آن علاقه‌مند است. به این نوع گروه، گروه اختیاری یا ارادی می‌گویند؛ مانند دانشجویان یك دانشگاه. باوجود این گاهی افراد بدون انتخاب خود، درون گروهی قرار می‌گیرند كه گروههای غیراختیاری می‌گویند. مانند سربازانی كه به ارتش اعزام می‌شوند.

دسته دیگر از گروههای اجتماعی شامل گروههای عضویت و گروههای مرجع هستند. انسان در برخی گروهها عضویت دارد؛ ولی رفتار بعضی از گروههای دیگر را به عنوان الگو برمی‌گزیند؛ مثلاً فردی عضو انجمن دانشجویان است، اما رفتاری را كه برای خود به عنوان الگو می‌پذیرد، مربوط به انجمن استادان است. برای چنین فردی انجمن دانشجویان، گروه عضویت و انجمن استادان، گروه مرجع است. بنابراین گروه مرجع گروهی است که فرد عضو آن نیست ولی ارزشها و هنجارهای آن گروه برای او پذیرفته و مقبول است. گروههای مرجع از این نظر اهمیت دارند كه رفتارها، آگاهیها وایدئولوژیها و افكار معینی را به افراد القاء می‌كنند.[6]

دسته دیگری از گروههای اجتماعی با نام گروههای اقلیت وجود دارند که به گروهی از افراد كه از اكثریت افراد جامعه به نوعی متمایز باشند، گفته می‌شود. مثلا اقلیتهای نژادی و مذهبی در ایران از این دسته‌اند.