ادموند گوستاو آلبرشت هوسرل در پروزنیتس موراویا (واقع در امپراطوری اتریش- مجارستان سابق) در سال 1859 متولد شد. وی در سال 1876 به لایپزیگ رفت و در آنجا در کلاس درس ویلهلم وونت، بنیان‌گذار روان‌شناسی تجربی حاضر شد، بعد از دو سال به برلین رفت تا عمدتاً به تحصیل ریاضیات بپردازد. سپس به وین رفت و در سال 1882 از دانشگاه وین با ارائه پایان‌نامه‌ای با عنوان "مقالاتی در باب نظریه حساب متغیرها" دکترا گرفت.[1] پس از آن مدتی کوتاه به‌عنوان استادیار در دانشگاه برلین به تدریس ریاضی پرداخت و در سال 1884 به وین مراجعت کرد و در آنجا به جمع شاگردان فرانتس برنتانو پیوست و در محضر برنتانو فلسفه خواند. در دوره زندگی در وین شاگرد دو ریاضی‌دان معروف به نام‌های کارل وایرشتراس (Karl Weierstrass) و لئوپلد کرونکر (Leopold Kronecker) بود. هوسرل بعد از اتمام تحصیلات، فعالیت دانشگاهی‌اش را در دانشگاه هاله آغاز نمود. وی به مدت 14 سال در آن دانشگاه تدریس کرد. در سال 1901، با سمت دانشیاری به دانشگاه گوتینگن رفت و تا سال 1916 یعنی به مدت 15 سال در آنجا ساکن شد. در سال 1916 در دانشگاه فرایبورگ به استادی انتخاب شد و تا زمان بازنشتگی‌اش در سال 1929 در این سمت باقی ماند. وی در طول این مدت و نیز پس از بازنشستگی‌اش سخنرانی‌هایی را در دانشگاه‌های مختلف در لندن، پراگ، وین و پاریس در مورد پدیدارشناسی ایراد کرد. مارتین هایدگر، فیلسوف معروف از همکاران هوسرل در دانشگاه فرایبورگ بود که بعدها به توصیه هوسرل جانشین وی در این دانشگاه شد. سرانجام هوسرل در سال 1938، در سن 79 سالگی در فرایبورگ درگذشت.[2]
 
 
مبانی فکری و زمینه­های شکل­گیری نظریه هوسرل
هوسرل از افرادی چون گوتفرید لایب‌نیتز، فرانتس برنتانو و ویلهلم وونت، تأثیر بسیار گرفته است. وی همچنین از مبانی و مفاهیم ایده­الیسم بهره­های زیادی به­ویژه در بنیان نهادن پایه­های مکتب پدیدارشناسی برده است.[3] برنتانو از جهات زیادی بر هوسرل اثر گذاشت و به خاطر وی بود که هوسرل فلسفه را به‌عنوان کار اصلی­اش در زندگی انتخاب کرد و حتی باید گفت که تعلیمات و آموزش­های برنتانو بود که ذهن هوسرل را برای فلسفه پدیدارشناختی بارور ساخت. هوسرل همواره اظهار داشت که برنتانو تنها معلم فلسفه او بود و خود را مرهون او می­دانست. هوسرل از نظر شخصیت نیز شدیداً تحت تـأثیر برنتانو واقع شد و به همین لحاظ فکر می­کرد که او هم مانند استادش در زندگی رسالتی دارد که باید آن را به انجام برساند. رسالت او طلب و تکاپو برای دستیابی به بنیادی تزلزل‌ناپذیر برای معرفت بشری بود.[4]
به طور کلی در بررسی فرایند فکری هوسرل متوجه این نکته می­شویم که، وی نخست دیدگاه روان­شناختی­گرایی و تضادگرایی را از علوم روان­شناختی فراگرفت ولی به­تدریج دیدگاه­های آزمایشگاهی و آزمون­های تجربی رفتارگرایانه را مورد انتقاد قرار داده و با استفاده از مبانی و مفاهیم ایده­آلیسم آلمانی، پایه­های مکتب پدیدارشناسی را استخراج و بنیان نهاد. با این اوصاف می­توان مراحل کسب معرفت را به­خوبی در تکوین نظرات وی مشاهده نمود. به طوری که ابتدا معرفت علمی حاصل و سپس به معرفت فلسفی می­رسد. [5]
البته باید خاطرنشان ساخت که هوسرل به­طور مطلق روش­های علوم طبیعی را ردّ نمی­کند بلکه این شیوه­ها را در علوم اجتماعی بی­فایده می­داند. و می­خواهد مانند گذشته دیدگاه فلسفی این علوم همچنان حفظ شود. به­عبارت دیگر می­خواهد جدایی علم و فلسفه را به­صورتی که در مثبت­گرایی مطرح شده و به اعتقاد او آثار نامطلوبی به­همراه داشته است، از بین ببرد.[6]
به­نظر هوسرل هستی آن­گونه که در بینش طبیعت­گرایی (Naturalism) تصور می­رفت، امری حاصل از تعیین و تأثیر عوامل جهان خارجی نیست، بلکه باید به­عنوان واقعیتی روان­شناختی مورد نظر قرار گیرد. در مجموع اینکه هوسرل درصدد پی­جویی و کشف باطن اشیاء برآمد و با شعار برگشت به اشیاء (Back to the things) مکتب پدیدارشناسی را بنیان گذاشت. در مجموع تمام بحث هوسرل را می­توان در مفهوم پدیده خلاصه کرد.[7]
 
آثار
برخی از آثار مهم هوسرل عبارت‌اند از:
- فلسفه حساب (1891)، روایت تجدیدنظر شده­ای از تحلیل اولیه­اش از مفهوم عدد بود. هوسرل میان تمثیل شهودی و مفهوم نمادین اعداد تمایز قائل شد. وی در این کتاب توصیف می­کند که شهودهای بدوی‌مان درباره اعداد و روابط درونی‌شان، مبتنی‌بر تجربیات محاسبه، مقایسه و جمع کردن هستند.[8]
- تحقیقات منطقی (1901)؛ هوسرل در این کتاب، روان­شناسی­گرایی را به سختی مورد حمله قرار داده است. برهان او در این کتاب به نخستین صف­آرایی پدیدارشناسان در برابر روان­شناسی­گرایی شهرت یافته است.[9]
- مقدمه­ای بر پدیده­شناسی ناب (Ideas: General Introduction to Pure Phenomenology)(1913).[10]
 
 
اصطلاحات و نظریات هوسرل
1. پدیده (Phenomenon)؛ آن چیزی که آشکار و پدیدار می­شود را نمود یا پدیده می­خوانند. برای آشکار شدن پدیده باید واقعیت (Reality) یا "بود" نیز وجود داشته باشد. از نظر هوسرل "بود" وجودی طبیعی است که باید از پیش­روی محقق کنار زده شود تا "نمود" یا "پدیده" پدیدار گردد. وی "بود" را طبیعی می­دانست و پدیده را باطن شیئی، و پژوهش را عبارت می­دانست از تلاشی در کنار زدن خصوصیات طبیعی و عادتی و رسیدن به شیئی به آن­گونه که هست، نه به‌سانی که ما تصور کرده­ایم و یا تاریخ و جامعه به ما نشان داده است، بلکه به شکلی که شیء "در خود" هست، در خارج، در واقعیت.[11]
 
2. رویکرد (دیدگاه) طبیعی؛ از نظر هوسرل، آدم­ها به­شیوه­ای بسیار سامان­یافته با جهان برخورد می­کنند. کنشگران پیوسته در فراگرد فعال و بسیار پیچیده­ای از سامان بخشیدن جهان درگیرند. با این همه، آن‌ها غالباً نمی­دانند که دارند جهان اجتماعی­شان را سامان می­بخشند و از همین روی، در مورد این جهان تردید روا نمی­دارند. به نظر هوسرل، این همان قضیه کلی "دیدگاه طبیعی" است. جهان اجتماعی نه به­وسیله آن‌ها بلکه به­گونه­ای طبیعی سامان یافته است.
هوسرل این دیدگاه طبیعی یا رویکرد طبیعی را مانع کشف فراگردهای پدیده­شناختی می­دانست. عناصر بنیادی آگاهی از دید کنشگران پنهان‌اند و پدیده­شناسان نیز اگر نتوانند بر رویکرد طبیعی­شان به جهان غلبه کنند، نمی­توانند این عناصر را کشف کنند.
پدیده­شناسی هوسرل پایبند به این است که در لایه­های گوناگونی که کنشگران در جهان واقعی می­سازند رخنه کند تا ساختار اساسی آگاهی را دریابد. یک پدیده­شناسی برای آنکه چنین کاری را انجام دهد، باید رویکرد طبیعی را رها کند، که این خود کار دشواری است. یک پدیده­شناس همین­که رویکرد طبیعی­اش را کنار می­گذارد و یا ندیده می­گیرد، می­تواند بررسی خواص یکنواخت آگاهی را آغاز کند که همه انسان­ها از آن برخوردارند. یک پدیده­شناس همچنین باید تجارب تصادفی زندگی را که گرایش به تسلط بر آگاهی دارند، کنار بگذارد. هدف غایی هوسرل، رفتن به فراسوی همه لایه­ها برای دیدن خواص بنیادیِ خویشتن فراگذرنده در خلوص تام آن است.[12]
از نظر هوسرل این نگرش زنده ما از جهان واقعی است که طی آن آگاهی ما تداوم می­یابد، یعنی نگرش­های طبیعی، ضروریات اولیه تحقیقات حوزه متعالی آگاهی محض­اند و تقلیل پدیدارشناسانه در واقع از همین­جا صورت می­گیرد. وجهه‌نظر طبیعی در واقع چیزی جز نگرش ساده "خود" به‌جهان نیست که از طریق استدلال عقلی در نمونه­های عملی دنیای زندگی هر روزه و به­صورت بدیهی که محتاج دلیل نیست و مسلم فرض می­­شود، مشخص می­شود.[13]
 
3. ذات (Substance)؛ از نظر هوسرل ذات­ها خواص ثابت آگاهی­اند که در جهان واقعی وجود ندارند.[14]
 
4. تعلیق (Epoche) یا تقلیل پدیدارشناسانه (Phenomenological Reduction)؛ هوسرل قرار دادن "وجود" در پرانتز و به­عبارتی کنار گذاشتن موقت آن و در نهایت قرار گرفتن در موقعیتی که بتوان اشیاء را به­عنوان پدیده توصیف نمود را تقلیل پدیدارشناسانه می­نامد. (عمل در پرانتز گذاشتن آنچه درباره چیزی می­دانیم و توضیح اعمال آگاهی به­وسیله آنچه سرانجام به شناخت­اش می­رسیم.)[15]
به­عبارتی دیگر، شناخت فرایند آگاهی با روش ویژه­ای امکان­پذیر است که آن را تعلیق یا تقلیل پدیدارشناختی می­نامند. البته لازم به ذکر است که، این اصطلاح را که به اپوخه (Epoche) معروف است نخست شکاکان به­کار بردند و هوسرل آن را از آن‌ها به­عاریت گرفته و در معنی متفاوتی به­کار برده است. هوسرل مسلم فرض کردن جهان عینی از طریق علم را قبول ندارد. او با اپوخه، جهان واقعی را کنار می­گذارد و دیدگاه طبیعی نسبت به‌وجود را معلق می­کند و همه‌چیزی را از جهان هستی ابتدایی شروع می­کند. در نظر هوسرل نقطه شروع تفکر فیلسوف، گرایش­های عادی زندگی روزانه است. لیکن او برای یافتن واقعیت جهان از روش تقلیل استفاده می­کند یعنی بازگشت به اصل هستی جهان طبیعی و ریشه جهان هستی.[16]
به عبارت واضح‌تر از نظر هوسرل، محقق محتواهاى آگاهى را آن­چنان كه ظاهر مى‏شوند مدنظر قرار مى‏دهد، اما قضاوت در اين­باره را كه آيا آن‌ها حقيقى يا كاذب هستند به حال تعليق درمى‏آورد. به عبارت ديگر، محقق تجربه را نه به­عنوان تجربه، بلكه صرفاً به‌عنوان شكلى ناب از آگاهى مدنظر قرار مى‏دهد. افزون بر اين، هوسرل معتقد بود كه اين تجارب شامل اشكال ناب يا ماهيات هستند، زيرا كه محقق مستمراً چيزها را به‌عنوان كليات مدنظر قرار مى‏دهد درحالى‏كه واقعيت تجربى همواره خود را به صورت جزئيات نشان مى‏دهد. به عنوان مثال، زمانى كه كسى دو شى‏ء را مى‏بيند كه هر دو سرخ هستند، درمى‏يابد كه آن‌ها داراى يك رنگ هستند هرچند هيچ راهى وجود ندارد كه اين امر از خود تجربه استنتاج شود، زيرا كه تجربه همواره با اتكاء به برخى اشياء خاص رخ مى‏دهد و آدمى قادر نيست كه هر دو چيز را با يكديگر مقايسه كند و آن‌ها را سرخ بداند، مگر اينكه از قبل برداشتى كلى و عام از سرخ داشته باشد و آن‏را به آن دو شى‏ء اطلاق كند.[17]
 
5. آگاهی (Consciousness)؛[18] مفهوم آگاهی در پدیدارشناسی هوسرل، آگاهی به چیزی است که شامل فرآیند آگاه بودن و موضوع آگاهی است. این فرایند به صور گوناگون مانند به­خاطر آوردن، درک کردن، فهمیدن و ارزیابی کردن ظاهر می­شود.
آگاهی پلی میان ذهن و عین است که آن‌دو را به­صورت واحدی درمی­آورد. این نوع آگاهی سرچشمه و اساس یکپارچگی شناخت است که به هیچ‌وجه با روش­های روان­شناسانه و جامعه­شناسانۀ اثباتی قابل دریافت نیست، چه این شیوه­ها به‌جای توضیح این یکپارچگی، آن را به اشیاء و اعیان خارجی تبدیل می­کند.
به نظر هوسرل از طریق شهود باید به توصیف آگاهی رسید، از نظر وی این روش (شهودی) با ماهیت پدیده یا ذات آن سروکار دارد نه با موضوعاتی که بی­واسطه با آگاهی در می­آیند. در واقع هوسرل معتقد است که ماهیت یا ذات پدیده که هسته مرکزی لازم برای پدیده است ثابت و پایدار می­باشد، و پدیده­ها تا زمان شکل­گیری اساسی این هسته مرکزی یا ماهیت، در حال تغییر و دگرگونی­اند.
 
6. جهان فرهنگی (Cultural Word)؛ در دیدگاه هوسرل، فرهنگ، ترکیب ذهنیت­های متعالی است از تجربیاتی که همه افراد بشر فهمیده­اند. در علوم فرهنگی، ما با واقعیت پدیده­های طبیعی سروکار نداریم، زیرا علوم فرهنگی علوم ماهوی هستند و موضوع آن‌ها پدیده­های درون­ذهنی در گرایش­های روزمره طبیعی است. بنابراین ذهن من چون مناد (Monad) یا جوهر فردی، در ارتباط با اذهان دیگر از طریق جهان زندگی، میان‌ذهنیتی را پدید می­آورد که از طریق آن جهان فرهنگی یعنی جهان ویژه هستی بشری شکل می­گیرد.[19]
 
7. وجهه­نظرهای طبیعی (Natural attitude)؛ در نظر هوسرل، تز عام دیدگاه طبیعی به کل جهان طبیعی مربوط می­گردد، به این صورت که آنجا (There یا بیرون ذهن) را برای ما تداوم می­بخشد. در واقع این نگرش زنده ما از جهان واقعی است که طی آن آگاهی ما تداوم می­یابد، یعنی نگرش­های طبیعی، ضروریات اولیه تحقیقات حوزه متعالی آگاهی محض­اند و تقلیل پدیدارشناسانه در واقع از همین­جا صورت می­گیرد.
وجهه­نظر طبیعی در واقع چیزی جز نگرش ساده "خود" به‌جهان نیست که از طریق استدلال عقلی در نمونه­های عملی دنیای هر روزه و به­صورت بدیهی که محتاج دلیل نیست و مسلم فرض (Taken for granted) می­شود، مشخص می­شود.[20]
 
8. مفهوم علم؛ به نظر هوسرل فلاسفه برای دستیابی به اساسی­ترین جنبه‌های آگاهی باید بتوانند نگرش طبیعی را کنار زده و به اصطلاح آن را به تعویق، داخل پرانتز قرار دهند. نگرش طبیعی نزد هوسرل منبع تحریف و خطا در شناخت پدیدارها است.
وی قصد داشت که فلسفه را به مرحله یک علم توانمند و سخت‌گیر ارتقاء دهد. علم نزد هوسرل مترادف تجربه‌گرایی و آمار شمرده نمی­شد. منظور هوسرل از علم، فلسفه­ای بود که توانمند و سخت‌گیر و سیستماتیک و نقاد باشد و پدیدارشناسان بتوانند بدان‌طریق، به دانش معتبر مطلقی از ساختار اساسی آگاهی دست یابند.[21]       
 
اثرگذاری هوسرل
به­طور کلی جریان تأثیر پدیدارشناسی بر جامعه­شناسی که توسط آلفرد شوتز تحقق یافته به جامعه­شناسی تفسیری یا تأویلی معروف است که آخرین آثار و آراء هوسرل را مبنای کار خود قرار داده است و اساس کارش بر تز عمومی خوددگر (Alter Ego)، شعور یا درک متعارف، نگرش طبیعی و توجه به‌دنیای روزمره و مفهوم جهان زندگی (Life-Word) است.
دیگر اثرگذاری­های هوسرل را می­توان در آراء و نظریات جامعه­شناسان آلمانی مانند ماکس شلر و فیر کانت ملاحظه نمود. این دو جامعه­شناس تحت تأثیر هوسرل به­دنبال علوم ماهوی و فرهنگی، در جستجوی پیدا کردن ماهیت علوم اجتماعی بودند تا پس از آن واقعیات مربوط به آن را تبیین کنند. بنابراین کارایی روش­های علوم تجربی را زیر سئوال بردند که این همان نظر هوسرل نیز می­باشد.[22]
از دیگر تأثیرگذاری­های هوسرل می­توان به استفاده گارفینکل از نظریات هوسرل و پیرو او آلفرد شوتز (1962) در ایجاد و تأسیس جامعه­شناسی فهمِ مشترک از حیطه زندگی اشاره نمود.[23]
همچنین از سایر اثرگذاری­های هوسرل می­توان به زمینه­ساز شدن پدیده­شناسی هوسرل در پدید آمدن فلسفه مارتین هایدگر و بعدها ژاک دریدا اشاره نمود.[24]
 
نقد به هوسرل و دیدگاه او
از مهم‌ترین نقدهایی که به نظریات هوسرل وارد است، مخالفت با علیت­گرایی می­باشد. وی در این مخالفت تا جایی رسید که به­تدریج مطالعه تاریخ و تبیین علّی به­ویژه تبیین تاریخی را از برنامه خود حذف نمود. رسیدن به مفاهیم حقیقی در کنش نیت­مند کاری بود که وبر نیز در انجام آن کوشید، ولی هیچ­گاه به ترک تبیین تاریخی تن نداد.
نقد دیگر به نظریات وی، تأکید صرف به تحلیل خردگرایانه بود، تحلیلی که ناگزیر به ورطه فردگرایی و ذهن­گرایی کشیده می­شد.
ترک دید انتقادی و جدلی نسبت به جامعه و تاریخ و گرفتن موضعی غیرمتعهدانه در برابر مسائل علم، جامعه و تاریخ از دیگر انتقادات وارد بر نظریات هوسرل است.[25]
 

[1]. شکرزاده، مهدی؛ سرآغازهای پدیدارشناسی هوسرل و اخلافش، فصلنامه علامه، تابستان 1386، شماره 14، ص124.
[2]. حقی، علی؛ درآمدی بر پدیدارشناسی هوسرل، نامه مفید، پاییز 1378، شماره نوزدهم، ص61.
[3]. ابوالحسن تنهایی، حسین؛ درآمدی بر مکاتب و نظریه­های جامعه­شناسی، مشهد، مرندیز، 1379، چاپ چهارم، ص335.
[4]. حقی، علی؛ پیشین، ص61.
[5]. ابوالحسن تنهایی، حسین؛ پیشین، ص336-335.
[6]. توسلی، غلامعباس؛ نظریه­های جامعه­شناسی، تهران، سمت، 1386، چاپ سیزدهم، ص337.
[7]. ابوالحسن تنهایی، حسین؛ پیشین، ص338.
[8]. شکرزاده، مهدی؛ پیشین، ص126.
[9]. توسلی، غلامعباس؛ پیشین، ص340.
[10]. همان، ص381.
[11]. ابوالحسن تنهایی، حسین؛ پیشین، ص339.
[12]. ریتزر، جورج؛ نظریه­های جامعه­شناسی در دوران معاصر، محسن ثلاثی، تهران، علمی، 1382، چاپ هفتم، ص328-326.
[13]. توسلی، غلامعباس؛ پیشین، ص351-350.
[14]. همان، ص329.
[15]. همان، ص349 و بنتون، تد و کرایب، یان؛ فلسفه علوم اجتماعی، شهناز مسمی­پرست و محمود متحد، تهران، آگه، چاپ اول، 1384، ص160.
[16]. توسلی، غلامعباس؛ پیشین، ص351-349.
[17]- Randall Collins. "The Sociology of Consciousness: Husserl, Schutz, and Garfinkel",in: Three Sociological Traditions, Oxford, Oxford University Press, 1985,
[18]. توسلی، غلامعباس؛ پیشین، ص353 و 358.
[19]. Filmer, Paul and Michael Philipson et al; New Directions in Sociological Theory, London, Collier, MacMillan, 1972, part 2, pp: 127-126.
[20]. توسلی، غلامعباس؛ پیشین، ص351-350.
[21]. فریار، اکبر؛ مروری بر پدیدارشناسی و جامعه­شناسی پدیداری، فصلنامه علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، 1373، شماره پنجم، ص202-170، ص179.
[22]. توسلی، غلامعباس؛ پیشین، ص337.
[23]. استونز، راب؛ متفکران بزرگ جامعه­شناسی، مهرداد میردامادی، تهران، مرکز، 1383، چاپ سوم، ص272.
[24]. کِهون، لارنس؛ از مدرنیسم تا پست‌مدرنیسم، عبدالکریم رشیدیان، تهران، نی، 1384، ص136.
[25]. ابوالحسن تنهایی، حسین؛ پیشین، ص351.