تعاون در مفهوم عام به معنای همكاری، مساعدت، یاریگری و رعایت منافع جمعی آمده است.
تعاون به مفهوم خاص آن، به نوع مشخصی از كاركردن با یكدیگر اشاره دارد؛ كه از طریق تشكیل سازمان رسمی و به‌كارگیری روش‌های مدیریتی خاص، دسترسی به اهداف مشترك را امكان‌پذیر می‌سازد. به عبارت دیگر؛ تعاون یعنی همكاری و همیاری عده‌ای از اشخاص حقیقی و یا حقوقی با یكدیگر، درجهت رفع نیازمندی‌های مشترك اعضا و یا رسیدن به هدفی خاص با تشكل در یك شركت تعاونی و پذیرش اصول و مقررات آن كه در واقع متضمن این معناست: "یكی برای همه و همه برای یكی."[1]
پراكاش (Prakash) از صاحب‌نظران تعاون آسیا، تعاونی را این‌گونه تعریف كرده است: «مؤسسات تعاونی، سازمان‌هایی هستند كه در زمره انواع سازمان‌های داوطلبانه یا غیر دولتی قرار می‌گیرند. تعاونی‌ها سازمان‌هایی مردمی هستند كه توسط خود اعضاء و اختیار كامل آن‌ها تشكیل و به روش صحیح و دموكراتیك و منطبق با اصول بین‌المللی تعاون، اداره می‌شوند»[2]
تعاون به مفهوم امروزی آن كه در قالب شركت‌ها و اتحادیه‌های تعاونی و دارای اصول و قواعد مشخص و از پیش‌تدوین‌شده مشخص شده‌اند، از سابقه‌ای حدود 150 ساله برخوردار است. وقوع انقلاب صنعتی و گسترش بهره‌برداری از ماشین و سایر اختراعات علمی و فنی، موجب تحولات و دگرگونی‌های وسیع و شگرف در اوضاع اقتصادی و روابط اجتماعی كشورهای غرب اروپا گردید. توسعه واحدهای صنعتی، جایگزینی نیروی ماشین به‌جای انسان، تعطیلی كارگاه‌های خانگی، بیكاری و آوارگی صاحبان حرف و صنایع دستی، مهاجرت وسیع نیروی كار از روستاها و مزارع به شهرها و واحدهای صنعتی، موجبات گسترش نابرابری اقتصادی و اجتماعی، گرانی قیمت مواد مصرفی و افزایش فقر، بیكاری و فلاكت طبقات كم‌درآمد را فراهم نمود. اولین شركت تعاونی جهان در سال 1844 در شهر كوچك راچدیل انگلستان توسط 28 كارگر بافنده و با سرمایه ناچیز 28 لیره، در حالی تأسیس گردید، كه كشورشان در بحران بی‌عدالتی، بیكاری، گرانی و فقر روزافزون طبقات كم‌درآمد به سر می‌برد. شرایط بحرانی، اندیشمندان و صاحب‌نظران اقتصادی و اجتماعی را بر آن داشت تا نظرات و راه‌حل‌های اصلاحی برای بهبود وضعیت اقشار كم‌درآمد و سعادت آحاد جامعه ارائه نمایند. یكی از این اندیشمندان رابرت اوئن (Robert Oen: 1770-1858) انگلیسی بود كه با مطالعه وضع رندگی كارگران كارخانه‌اش، نظریه شركت‌های تعاونی را ارائه داد و برای تحقق آرمان‌های نوآورانه خود به آمریكا رفت و دهكده تعاونی را ایجاد نمود.[3]
 
تعاون در ایران
ایرانیان همواره شیوه‌های متنوع تعاونی را در فعالیت‌های اقتصادی مانند: حفر قنات، احداث كانال‌های آب‌رسانی، كاشت و داشت محصولات كشاورزی، نگهداری و پرورش دام، فراوری تولیدات دامی و ... را برای غلبه بر شرایط سخت اقلیمی به كار می‌گرفتند. علاوه‌بر آن، آموزه‌های دینی و تأكیدات دین مبین اسلام نسبت به كمك به همنوعان، همكاری در كارهای نیك، یاری رساندن به نیازمندان و مشاوره در امور، زمینه نهادینه‌شدن شیوه‌های تعاونی را فراهم نموده است. در طول تاریخ، نهادهای تعاونی‌گونه مذهبی مانند وقف، صدقه، قرض‌الحسنه، زكات، هبه و ... خدمات بسیاری برای نیازمندان ارائه نموده‌اند. اما آغاز تعاون به‌معنای رسمی و قانونی آن با تصویب قانون تجارت در سال‌های 1303 و 1304 آغاز گردید. اولین شركت در سال 1314 توسط اداره فلاحت در شهرستان گرمسار تشكیل گردید.[4]
تدوین‌كنندگان قانون اساسی به دلیل اهمیت تعاون آن را در كنار بخش‌های دولتی و خصوصی به‌عنوان یكی از بخش‌های سه‌گانه اقتصاد جمهوری اسلامی ایران معرفی نموده‌اند.[5]
 
تعاون از منظر اسلام
هدف از "تعاون" همکاری فرد یا گروه با دیگران است و تفاوت آن با "معاونت"، در این است که تعاون یعنی "کمک متقابل"، ولی معاونت تنها "کمک یکی به دیگری" است؛ بنابراین می‌توان "تعاون" را همکاری متقابل و "معاونت" را یاری کردن دیگران تفسیر کرد. تعاون زیربنای تمامی ادیان جهان است. به طوری‌ که بدون وجود تعاون، "دین"، مفهومی ندارد؛ زیرا هدف از دین، ایجاد همکاری و تجانس میان مردم است؛ چنانکه در قرآن آمده است:
تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان[6]
«در نیکوکاری و پرهیزگاری، باهم، همکاری کنید و در گناه و تجاوز، باهم همکاری نکنید و از خدای بترسید که او به سختی عقوبت می‌کند» این آیه، یک اصل کلی اسلامی را بیان می‌کند که مسائل اجتماعی، حقوقی، اخلاقی و سیاسی را شامل می‌شود. بر اساس این اصل، مسلمانان در کارهای نیک، تعاون و همکاری می‌کنند؛ اما همکاری در اهداف باطل، از نظر اسلام جرم است. پس، از آنجا که هدف اسلام، تشکیل جامعه‌ای است که افراد در آن با مساعدت و همکاری یکدیگر مشکلات موجود را حل می‌نمایند، اصل تعاون به‌عنوان یکی از اصول مهم جامعه اسلامی به نظر می‌آید.
 
اهمیت تعاون
اهمیت تعاون و نهادها، برای حیات سیاسی كشورهای در حال توسعه، در این است كه شركت‌های تعاونی از طریق اصول و عقاید خویش، شرایطی را به وجود می‌آورند، كه مردم این كشورها، به‌تدریج و به طرز سیستماتیك، جهت اداره و رهبری سیاسی و ایجاد حس مسئولیت‌پذیری، آماده و تربیت شوند. بدین‌سان شركت‌های تعاونی زمینه‌های لازم را جهت شكل‌دادن به نوعی حكومت دموكراسی، مهیا می‌سازند. طبیعی است كه جنبش تعاونی، قادر است برای نیل به مقاصد اساسی دولت در زمینه آزادی و عدالت از طریق اصول و عقاید خویش، شرایط فوق را به وجود ‌بیاورد.
تعاون بر اندیشه‌های بنیادی بشر همچون عدالت، دموكراسی، مساوات، انصاف، صداقت، برابری و ... استوار است.
 
مهم‌ترین ویژگی‌های تعاونی
مهم‌ترین ویژگی‌های تعاونی از قرار زیر است:
- شخصیت‌های حقوقی مستقل؛
- اجتماع داوطلبانه و ارادی افراد؛
- برای تأمین نیازها یا اهداف مشترك به وجود می‌آیند؛
- اداره و نظارت آن‌ها به شیوه دموكراتیك است؛
- مالكیت آن‌ها جمعی و مشترك است.[7]
 
اهداف تعاون
. ایجاد و تأمین شرایط و امكانات كار برای همه، به منظور رسیدن به اشتغال كامل؛
. قراردادن وسایل كار، در اختیار كسانی كه قادر به كارند؛ ولی وسایل كار ندارند؛
. پیش‌گیری از تمركز و تداول ثروت در دست افراد و گروه‌های خاص جهت تحقق عدالت اجتماعی؛
. جلوگیری از كارفرمای مطلق شدن دولت؛
. قرار گرفتن مدیریت، سرمایه و منافع حاصله در اختیار نیروی كار و تشویق بهره‌برداری مستقیم از حاصل كار خود؛
. پیش‌گیری از انحصار، احتكار، تورم و اضرار به غیر؛
. توسعه و تحكیم مشاركت و تعاون عمومی بین همه مردم.[8]
 
اصول بخش تعاون
اصول تعاون رهنمودهایی است كه رعایت آن‌ها، راه رسیدن به ارزش‌ها را هموار می‌سازد. این اصول بر هفت اصل استوار است:
1.   عضویت اختیاری و آزاد؛ تعاونی‌ها، سازمان‌هایی اختیاری هستند که عضویت در آن‌ها برای تمام افرادی كه بتوانند از خدمات آن‌ها استفاده كنند و مسئولیت‌های ناشی از عضویت را بپذیرند، بدون تبعیضات جنسی، اجتماعی، نژادی، سیاسی یا مذهبی آزاد است؛
2.   كنترل دموكراتیك؛ تعاونی‌ها سازمان‌هایی دموكراتیك هستند و توسط اعضای خود كه فعالانه در سیاست‌گذاری و اتخاذ تصمیمات مشاركت می‌كنند، كنترل می‌شوند. مردان و زنانی كه به عنوان نمایندگان منتخب خدمت می‌كنند، در مقابل اعضاء، مسئولند. در تعاونی‌های سطح اول (شركت‌های تعاونی)، اعضاء از حق رأی مساوی برخوردارند (یك عضو، یك رای). همچنین تعاونی‌ها، در سطوح دیگر به شكلی دموكراتیك سازمان می‌یابند؛
3.   مشاركت اقتصادی؛ اعضاء به طور منصفانه و با كنترل دموكراتیك، سرمایه تعاونی خود را تأمین می‌كنند. آن‌ها معمولا متناسب با سرمایه پرداخت‌شده خود، كه یكی از شرایط عضویت می‌باشد، سود محدودی، در صورت وجود، دریافت می‌دارند؛
4.   خودگردانی و عدم وابستگی؛ تعاونی‌ها، سازمان‌هایی خودگردان و خودیار هستند كه توسط اعضاء كنترل می‌شوند؛
5.   آموزش، كارورزی و اطلاع‌رسانی؛ تعاونی‌ها برای اعضاء، نمایندگان منتخب، مدیران و كاركنان خود، آموزش و كارورزی فراهم می‌آورند؛ به طوری كه آن‌ها بتوانند به نحو مؤثر به پیشرفت تعاونی خود، كمك کنند؛
6.   همكاری بین تعاونی‌ها؛ تعاونی‌ها از طریق همكاری با یكدیگر، در سازمان‌های محلی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی، به اعضای خود به مؤثرترین طریق خدمت كرده و نهضت تعاونی را تقویت می‌كنند؛
7.   توجه به جامعه؛ تعاونی‌ها در عین حال كه به نیازها و خواست‌های اعضاء می‌پردازند، برای توسعه پایدار جوامع خود فعالیت می‌كنند.[9]
 
شركت تعاونی
شركت تعاونی، شركتی است كه در آن یك گروه از افراد جامعه با میل و علاقه برای رسیدن به اهداف مشترك اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، طبق اساس‌نامه شركت‌های تعاونی و قوانین مربوط، دور هم جمع شده و به صورت عادلانه، با سرمایه‌گذاری مشترك، فعالیتی را شروع نموده و در سود و زیان آن نیز سهیم می‌گردند. این شركت، بر پایه اصول تعاون و تفاهم متقابل تشكیل شده و انگیزه اعضای آن، صرفا تجاری نیست و در آن همیاری، حرف اول را می‌زند.
 

[1]. اختر محققی، مهدی، جامعه‌شناسی تعاون، تهران، نشر مولف، 1385، نوبت اول، ص12-10.
[2]. دامان، پراکاش، اهداف اجتماعی تعاونی‌ها، ترجمه: معصومه رضایی، تهران، نشر دوام، 1378، چاپ اول، ص18.
[3]. انصاری، حمید؛ روح الامینی، محمود؛ مبانی تعاون، تهران، نشر دانشگاه پیام نور، 1386، چاپ دوم، ص75-49.
[4]. فرهادی، مرتضی؛ واره: درآمدی به مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی تعاون، تهران، شركت سهامی انتشار، 1386، چاپ سوم، ص266- 265.
[5]. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، مجد، 1377، اصل 144.
[6]. مائده: آیه 2.
[7] . طالب، مهدی؛ اصول و اندیشه های تعاونی، تهران، نشر دانشگاه تهران، 1379، چاپ دوم، ص106.
[8] . وزارت تعاون؛ قانون بخش تعاون اقتصاد جمهوری اسلامی ایران، تهران، وزارت تعاون، 1370، ماده 1.
[9] . پاسكوئه واتكینز، ویلیام؛ حسین سالكی، تهران، موسسه كار و تامین اجتماعی، 1371، ص28.